INTRODUCIÓN
No último mes acudín en dúas ocasións a esta singular paraxe coñecida como Foxo do Cabrito, alí onde conflúen os territorios dos concellos de Dozón, O Irixo e Lalín. Foi unha visita rutineira de quen soe saír a percorrer camiños e sendas da contorna, buscando o epicentro dos túneles ferroviarios que cruzan o ventre daqueles cumios. Tiña algunhas referencias xeográficas e literarias sobre o lugar, pero recibín unha sorpresa inesperada porque alí encontrei un "locus amoenus" a 724 m de altitude, que albergaba unha casa rodeada de prados e carballos, con todo o encanto da media montaña. Ese día bastoume co goce contemplativo daquela paisaxe que captou a atención da miña cámara.
A maior sorpresa viría a posteriori cando Eva Lamas, lectora das miñas publicacións en Facebook e con ascendentes neste lugar, me informa da historia desta casa. Iso invitoume a profundar no tema e volver ao lugar para facer máis fotografías e analizar in situ o significado e importancia deste enclave.
Agora, á vista do que puiden recabar, descubro que aquel espazo conta con moitos aspectos interesantes: ETNOGRÁFICOS (o foxo dos lobos e unha pousada ou venda), VIARIOS (cruzamento de dous importantes camiños, o dos Arrieiros e o que percorre o cordal desde As Antas-Beariz ata Chantada, o cruzamento dos túneles do tren), HISTÓRICOS (pousada, camiñantes, arrieiros, bandoleiros...), XEOGRÁFICOS (a confluencia administrativa de tres concellos e dúas provincias e a divisoria das concas hidrógraficas do río Viñao e do río Seixas), ARQUEOLOXÍA (mámoas, petroglifos, marcos xurisdicionais...) e A PAISAXE (agreste, de media montaña e con aquel recanto verde onde os carballos envolven a antiga pousada).
O microtopónimo co que se coñece aquela zona é dunha total transparencia, alude á existencia dunha antiga trampa para cazar lobos. Na actualidade non se conservan restos daquela construción, que con bastante lóxica desapareceu cando deixou de ter uso e a súa pedra quizais fose aproveitada para reutilizar ou ben en valados ou noutra construción.
As trampas para cazar lobos desde hai centos de anos eran construcións de tres tipos:o Foxo simple, o Foxo de Converxencia e o Foxo de Cabrita ou de Cabrito.
Este último tipo de Foxo é o que aparece recreado no debuxo de arriba e na imaxe de abaixo, onde se recolle un foxo destas características, que existe preto da aldea de Guende, en Lobios, na Serra do Xurés. Este tipo de foxo é un recinto de forma circular ou elipsoidal, construído cun valado pétreo de máis de dous metros de altura, lixeiramente inclinado cara o interior e cun remate capiado con lousas. Estes recintos adoitan ter un diámetro duns 40 metros. Tamén se soe dotar dunha rampa exterior de acceso para facilitarlle a entrada ao lobo (outras veces constrúese adosado a unha rocha que facilite a entrada ao foxo.
No interior destes recintos soíase colocar unha cabra ou ovella, atada, e usada como cebo para atraer aos lobos. Moitas veces a cabra colocábase dentro dunha gaiola, feita ex profeso. Os lobos accedían ao interior do foxo atraídos polos balidos da cabra e unha vez dentro xa lles era imposible saír, dada a altura e inclinación do valado e tamén porque o capiado obstaculizaba que a alimaña saltase o muro. Co lobo dentro, os pastores acudían con todo tipo de obxectos ofensivos para acabar con el.
O foxo xa non existe no Foxo do Cabrito, pero a toponimia encargouse de que trascendese ata a actualidade.
Á vista do mapa de Domingo Fontán (arriba), que data de 1845, podemos ver os dous principais camiños que se cruzaban no Foxo do Cabrito. O que vai de Sur a Norte é o Camiño dos Arrieiros e o que vai de Leste a Oeste percorre os cumios das montañas que serven de límite natural ás provincias de Ourense e Pontevedra e alóngase polo extremo sur da Serra do Faro. Na Ermida do Medio, á esquerda do mapa, bifúrcase en dirección a Vilatuxe e polo outra dirección segue a montaña polo Testeiro ata As Antas (Beariz). Cara o Leste segue polo Abeledo, Cotofrío, San Martiño, A Cruz de Paio, Roiriz, A Pallota, Povadura, Furco, Agrade, Quintá, Chantada....
Supoñemos que estes camiños estiveron moi transitados no pasado. E iso explicaría a perfecta situación e a necesidade dun establecemento de acollida (pousada ou venda) para os viaxeiros nesta paraxe de altura, alonxada dos núcleos habitados. Coincide neste aspecto coas comúns características das máis xenuínas pousadas dos camiños: illamento, lonxanía de poboacións, no cruzamento de camiños de travesía, nos límites de municipios ou provincias...
Nesta foto aérea de 1956, os asteriscos amarelos sinalan o camiño dos cumios e os puntos vermellos, o Camiño dos Arrieiros. Na imaxe tamén se sinalan: a pousada (1), o camiño que vai a Dozón (2), o camiño que descende buscando a aldea do Navallo-Lalín (3), o camiño que leva á aldea da Abeleda-Lalín (4), a estrada que desde O Irixo vai a Lalín (5), a estrada que conduce a Vilatuxe, previo paso por Samprizón e Lebozán (6), o camiño que se dirixe á Ermida do Medio (7), a estrada do Irixo (8), e os tres camiños sinalados co 9 baixan á Zacarade e ao Tellado (O Irixo).
Son todas estas vías naturais baseadas no relevo e que buscaban os cumios como lugares de paso menos dificultosos, pois xeralmente os camiños de fondo de val nas estacións chuviosas estaban demasiado enlamados e cruzar os ríos e regatos convertíase nunha tarefa ardua.
Delimitado por valados, entraba na pousada o camiño desde o norte. É bastante probable que ao perder a súa orixinal función de pousada, a casa se dedicase a explotación agropecuaria. Ao ser toda a mesma propiedade quizais decidisen eliminar o valado da esquerda e integrar o camiño, xa sen función, na finca.
Moitas destas pousadas datan de finais do século XVIII e chegaron a ser tan importantes como os mesmos camiños ou os medios de transporte utilizados. A situación dunha instalación coma esta nun lugar tan illado obedece ao paso da montaña, á confluencia de dous camiños importantes de longo percorrido e ao paso de numerosos viaxeiros. Caeron en desuso coa modernización dos medios de transporte e coa construción dunha nova rede viaria. É de supoñer que esta pousada do Foxo estivese operativa desde o século XVIII ata o primeiro terzo do século XX.
A pousada ou venda do Foxo ten a estrutura máis común destes albergues: un edificio central e as construcións adxectivas arredor, deixando un amplo curral interior, neste caso con dúas amplas portadas de entrada, unha orientada ao norte e o outra ao sur.
Cabalerizas, cortellos, pendellos, palleira... rodeaban o curral e actuaban simultaneamente como unha muralla que pechaba e fortificaba o casal.
O tempo transcorrido desde o seu abandono quizais o exprese ben o arbusto que medra no interior dun pendello onde se aloxaba o forno do pan.
A POUSADA OU VENDA
Aquí, entre carballos e á beira dos camiños citados anteriormente, atopamos hoxe un conxunto de construcións que albergaron unha antiga venda ou pousada, que serviu nos últimos séculos para dar acubillo e seguridade aos viaxeiros dos camiños.
As construcións adxectivas aparecen todas xa sen tellado e presentan varias trabes apoiadas no chan. Na da foto de arriba, que conta cunha ampla superficie, vemos o chan xa colmatado de materia vexetal e escombros. É unha construción que aproveitaba dous andares: a planta baixa e o faiado. Así o confirma o oco da ventá que mira cara ao solpor desde o faiado.
Sabemos que, abandonada a súa función de pousada, foi durante bastante tempo unha casa de labranza. En 1958, ou quizais algo antes, foi abandonada definitivamente ao sercárenselle os pozos de auga por mor das obras do túnel do ferrocarril que se construíu no subsolo desta casa naqueles anos. A desaparcición das augas freáticas é unha das consecuencias da acción dos explosivos utilizados no túnel.
A casa-vivenda do pousadeiro e a súa familia, con escaleira e patín ao curral interior. O habitual era dedicar a planta baixa a cociña, despensas, almacéns, etc.
Patio ou curral da pousada. A casa á dereita. Os outros lados do patio rectangular estaban ocupados por un elevado número de dependencias adxectivas. Aquí soía estar o pozo, abeberadeiros para o gando e pesebres.
Unha das múltiples casetas para albergar gando, camiñantes, carruaxes ou forraxes. Imaxinamos que o estado lamentable daqueles camiños decimonónicos favorecerían máis o transporte en cabalerías que en carruaxes.
Outra das dependencias adxectivas. Chegamos a contar máis dunha ducia delas. Só iso xa indica que foi unha pousada bastante concorrida.
Outra dependencia. Aquí pernoctarían camiñantes, arrieiros, comerciantes, viaxeiros románticos, bandoleiros, salteadores de camiños, cazadores....
Outra caseta con gran portada de acceso. A ausencia de elementos e a invasión da vexetación impiden adiviñar a primitiva función de cada unha destas dependencias.
Portas de acceso a outras dúas dependencias, a carón da portada sur do curral.
Edificio principal. Supoñemos que a da esquerda sería a casa-vivenda e a da dereita o pavillón central da pousada. En calquera caso, o conxunto contaba con múltiples espazos, con planta baixa e faiados, suficientes para aloxar un importante número de hóspedes.
Chamounos a atención tamén esta caseta exenta de planta baixa, fóra do recinto da pousada. Supoñemos que sería unha ampliación da pousada para cando estaba completa a zona central, ben para gando ou ben para persoas.
Parte traseira da Pousada.
A soa existencia e conservación desta pousada consideramos que é unha auténtica excepción no territorio galego. Polo que, dada a súa pretérita importancia social e económica, atendendo ao seu digno estado de conservación, sempre recuperable, cremos que é un elemento do patrimonio arquitectónico e cultural merecente de atención e conservación.
Na actualidade, os prados que rodean o casal aínda son coidados e aproveitados por algún labrego das inmediacións e o aspecto que presenta a zona é moi digno e acolledor.
Aquí vemos un fragmento dos camiños, á esquerda o que vai cara a ponte das Campinas (Camiño dos Arrieiros) e pola dereita o que se dirixe á Cruz da Grade.
Actualmente, debaixo destes camiños crúzanse tamén dous túneles do Ferrocarril e o Foxo é o epicentro desta intersección.
Entre os datos e anécdotas aportadas por Eva Lamas, podemos citar que a finais do século XIX o casal estaba habitado pola familia Lamas (devanceiros de Eva, supoñemos), que contaba con 22 fillos e aínda se conserva o testamento onde se citan.
Unha segunda circunstancia ocorreu a finais dos anos 70 do pasado século, cando unha banda de ladróns se asentou de intrusa nesta casa. Tivo que ir a Garda Civil para desaloxar o edificio, pero non conseguiron deter a ningún dos delincuentes. Sen embargo o alixo do que se incautaron era inxente (bebidas, armas, tecidos, alimentos, etc.).
Só me resta engadir que esta visita ao Foxo do Cabrito e saber da existencia desta casa destinada a pousada ou venda, dos túneles e as súas consecuencias, do foxo para cazar lobos, do paso de numerosos viaxeiros no pasado... evocoume moi vivamente o romanticismo, heroicidade, sacrificio e aventura daqueles arrieiros e viaxeiros de todo tipo que afrontaban as dificultades dos camiños, da montaña, dos perigos, dos asaltos. Toda esa historia non a podemos esquecer.
----.jpeg)
