OS FORNOS COMUNAIS DE DOZÓN

Forno comunal de Cardelle - Dozón

No ano 1993 souben do forno comunal do Carballo nunha visita que fixeramos á parroquia de Dozón. Foi o primeiro que coñecín en Dozón e certamente suscitou o meu interese, pois na miña xeografía de nacencia e na de residencia non existía este tipo de fornos. Na miña parroquia e nas veciñas, a maioría das casas tiñan forno propio e se algún veciño carecía de forno, soía cocer nun forno da vecindade, sempre cunha contrasprestación.

Forno de Cardelle

Os fornos comunais pertencen ao conxunto dos veciños dunha aldea. A súa construción facíase a escote e o seu uso establecíase por quendas, seguindo un réxime de fornadas. Cada veciño levaba a súa leña para quentar o forno e ao rematar a súa fornada, debía deixar limpo o forno e a artesa para o uso do veciño que lle tocaba a continuación. Todos os usuarios debían contribuír ao seu sostemento e se alguén deixase de facelo, perdería o dereito ao seu uso.

Forno comunal de Amedo - Saa

Interior do forno de Amedo

Os fornos comunais son propios de lugares con escasos recursos económicos. Adoitan estar emprazados preto das casas da aldea, gardando unha distancia de seguridade en prevención de que posibles incendios non se propagasen ás vivendas. Tamén se tiña en conta que estivesen preto dunha fonte ou curso de auga, pois a auga empregábase para limpar e para amasar. E mesmo para apagar o lume en caso de incendio.

O caseto que alberga o forno soe ser de planta rectangular, case sempre con paredes de cachotería. A cuberta, con dúas vertentes e o tellado con tella de arxila, curva ou plana. As placas de fibrocemento no tellado son de uso recente e viñeron para rescatar da ruína estas construcións dunha maneira rápida e económica. 

Interior do forno de Amedo

Os fornos comunais abundan na provincia de Ourense. En Dozón tamén son máis frecuentes nas parroquias próximas a Ourense. Chama a atención   que non os haxa nas aldeas do Sisto.

En Rodeiro tamén os hai nas parroquias próximas ao límite con Ourense.

 O interior dos fornos comunais de Dozón soe ser moi sinxelo. O forno de pedra, con forma circular e bóveda, soe situarse na parede do fondo, fronte á porta. Nas outras paredes levaban arrimadas unhas plataformas horizontais chamadas tendais, feitas de madeira ou pedra, onde se lle daba forma á masa. Ademais, soía haber unha artesa, unha pa de ferro, unha pa de madeira, un rodo, un varredoiro, unha galla, unha forquita e un prato para a masa.

Tamén hai un espazo de traballo e convivencia para a xente que desempeña o labor de elaboración do pan.

No exterior e tamén nalgún recanto do interior soe haber un espazo destinado a acopiar o mulime (toxos, xestas, uces, carqueixas, pólas de carballo...) para quentar o forno.

Forno comunal de Roiriz - Bidueiros

Os fornos comunais tamén son espazos que cumpriron unha función social inestimable no pasado, xa que no decurso das fornadas, e sobre todo cando o traballo do campo era pouco, constituíron un lugar de reunión onde se xuntaban os veciños da aldea arredor da calor, das conversas e dos contos, ao igual que sucedía nos muíños.

"Quen queira saber as cousas 

vaia á forxa do ferreiro,

dea unha volta polo forno,

veña polo fiadeiro"

Estes fornos comunais estaban permanente abertos e a eles achegábanse mendigos e peregrinos, camiñantes e esmoleiros, en procura de abeiro, de pan e de quentura. Alí informaban esas xentes aos habitantes do lugar do que acontecía noutras terras, había relatos de roubos, de crimes, de milagres, de lendas... A calquera hora da noite, o forno comunal, que gardaba aínda parte da calor que tivo polo día, estaba disposto para acoller a quen non tivese onde durmir, co único traballo de empuxar a porta e deitarse por riba dun tendal.

Forno de Bidueiros

A industrialización do pan levou ao esmorecemento destas construcións. Nalgúns casos aproveitáronse para destinalos a almacén, pero noutros casos son pura memoria dun pasado non moi lonxano e a súa función é meramente decorativa. O peor é o seu abandono definitivo e observar como sucumben os tellados e como a vexetación se apodera do seu interior (tal sucede no forno do Carballo e no de Bidueiros).

Outros fornos comunais foron recuperados e actualmente cumpren unha función social de reunión dos veciños para compartir un magosto, un churrasco ou mesmo como local social de reunión para tratar asuntos da colectividade (tal é o caso do forno de Amedo, o da Lama, o de Roiriz).

Forno comunal de Amear - Bidueiros

Aquí neste artigo recollo oito fornos comunais de Dozón, que fun coñecendo ao longo dos anos. Oín falar doutro na Fonte Estrada, pero non o coñezo nin teño fotos del. Gustaríame que despois desta publicación, os veciños de cada aldea deixasen aquí constancia dos fornos comunais que aínda existen (restaurados ou abandonados). 

Forno de Amear

Estas singulares e funcionais construcións teñen unha importancia social, etnográfica e histórica destacable na historia das aldeas. Por iso é unha mágoa deixalas caer. Constituíron no seu momento un modelo de organización veciñal e un exemplo de eficacia no emprego dos recursos. Resultaba moito máis económico e rendible a súa construción colectiva e tamén era moito máis eficiente o seu uso, pois o forno unha vez quentado polo primeiro usuario do día, deixábao a media temperatura para o seguinte usuario, co conseguinte aforro de material combustible.  

Interior do forno de Amear

Forno comunal da Lama - Saa

Forno comunal de Covelos - Dozón

Interior do forno de Covelos

Forno de Covelos

Forno do Carballo

Forno comunal do Carballo - Dozón

Interior do forno do Carballo

 

(Debo agradecerlle a Jesús Pérez García as fotos do forno de Cardelle).

BIBLIOGRAFÍA:

Historia de Galicia. Ramón Otero Pedrayo. Sección de Etnografía, Xaquín Lorenzo Fernández.

As construcións da arquitectura popular. Manuel Caamaño Suárez.

A INFLUENCIA DE OSEIRA EN DOZÓN E NA SÚA CONTORNA

Capela de Santo Domingo - Sanguiñedo - Dozón

Brasón de Oseira na capela de Santo Domingo - Sanguiñedo -Dozón

Brasón de Oseira na igrexa de Alemparte

O mosteiro cisterciense de Oseira exerceu, desde a súa fundación no século XII, a súa influencia nunha ampla zona xeográfica da súa contorna. O seu influxo reflectiuse no ámbito relixioso, no arquitectónico, no sector agrario e no comercial, principalmente. O brasón do mosteiro campea nas fachadas das igrexas parroquiais de Alemparte, da Corna e na capela de Santo Domingo, en Dozón, en clara mostra da vinculación destes templos co mosteiro.

Igrexa de Alemparte (Lalín)

Igrexa da Corna (Piñor)

No óvalo dereito campea o brasón de Oseira na igrexa da Corna

A arquitectura do mosteiro de San Pedro de Vilanova, en Dozón, posúe elementos suficientes para advertir a escola canteira expresada no edificio monacal de Oseira. Tamén é reseñable a vasta  coleccion diplomática de Vilanova que se conserva en Oseira. 

Aos monxes de Oseira tamén se atribúe a fundación da feira da Gouxa, igual que o fixeran coas feiras do Carballiño e de Cea.

A FEIRA DA GOUXA EN 1992

 

O 11 de decembo de 1992 acudín por primeira vez á feira da Gouxa coa intención de coñecer aquel mercado do que tanto oíra falar e provisto dunha cámara de afeccionado, de vídeo V-8, co obxectivo de filmar unha sinxela reportaxe.

Desde a miña perspectiva de quen tiña vivido innúmeras feiras en Agolada, quixen madrugar para recoller o inicio do mercado. E aí xurdiu a primeira sorpresa. Cheguei sobre as oito e media da mañá, aínda a noite non expirara completamente. E alí non había traza de que fose a haber unha feira. Só a taberna de Casamaro amosaba iluminación no seu interior e alí me refuxiei da friaxe daquela hora temperá. Ao abeiro dun café quentiño fun sabendo que a feira escomenzaba arredor das dez e que o mercado estaría no seu momento álxido arredor das doce. Iso, e tamén o que máis tarde fun vendo, lembroume o xeito antigo de celebrar as feiras, que escomezaban nesa hora e duraban ata ben avanzada a tarde. Así que tocaba esperar, tras a cociña de leña encendida e co café sempre a punto, a que chegasen os feirantes.

Coa inestimable compañía espontánea do propietario de Casamaro  fun visitando o recinto que nos anos 80 se construíu para albergar as vendas do gando. No interior convivían vacas, cuxos, cabalos, ovellas, cabras, labregos e varios tratantes. No exterior, á beira dos cargadoiros, encontrei bastantes tractores con porcos da ceba, pois a feira desta data era a propia para a súa venda. Tiven a fortuna de poder gravar o momento dun trato entre labrega e tratante, no que o darse a man sempre foi como firmar un documento. 

A continuación, fun percorrendo os tenderetes do mercado e os polbeiros, que difícilmente loitaban co vento frío que cruzaba a aldea. Nos barracóns de comidas era máis doado encontrar acubillo e alí fomos  filmar e tamén  degustar o polbo e a carne ao caldeiro. Tamén houbo un momento para improvisar unha entrevista cun tratante de Garabás. 

Por último, tamén quixemos gravar os poucos pendellos expositores da feira que seguen en pé e nun estado de semiabandono. 

Desde aquí invitamos a rescatar todas as construcións de feira desta aldea da Gouxa, coa maior fidelidade posible á súa historia e tradición. É, sen dúbida, esta feira unha reliquia da maneira antiga de vivir e comerciar os galegos.  Nela encontrei toda a autenticidade dun mundo labrego que noutras zonas próximas xa estaba extinguido. Pero que aquí se conservaba sen saber moi ben cales son as razóns que lle permitiron sobrevivir. 

A feira da Gouxa, na actualidade é un punto de encontro onde se mantén moi vixente o costume de ir comer e degustar os seus dous pratos por excelencia: o polbo e a carne ao caldeiro. Dúas datas no mes, o 11 e o 23. Coñezo moita xente que xa o ten por hábito e que  lamentaría  faltar a algunha destas citas. Aquí reúnense principalmente xentes de Dozón, Lalín, Rodeiro, O Irixo, Piñor, Cea, O Carballiño, Maside …

O feitizo deste lugar e da súa feira perviven en min desde aquela data. Volvín varias veces, menos das que me gustaría, case sempre a comer. E co paso dos anos medra en min o convencemento de que este evento feiral é un dos máis ancestrais e senlleiros da nosa terra.

Despois de 29 anos levedando nos arquivos, creo que xa é horas de divulgar e compartir estas imaxes cos que visitades esta fiestra.